Epidemijski parotitis, mumps ili zaušnjaci je oboljenje izazvano virusom parotitisa. Najčešće obolijevaju djeca u dobi 5-9 godina, ali manje epidemije se javljaju i u kolektivima djece predškolskog uzrasta i među adolescentima. Dojenče do 6 mjeseci zaštićeno je majčinim antitijelima , ukoliko ih ona ima. Virus se prenosi pljuvačkom, direktnim kontaktom, kapljičnim putem i urinom. Inkubacioni period, odnosno period od kontakta s virusom do pojave simptoma je 14-24 dana. Bolesnik je najviše zarazan za okolinu jedan dan prije pojave otoka ,tokom akutne faze i tri dana nakon povlačenja otoka pljuvačnih žlijezda. Iz pljuvačke i urina moguće je izolirati virus i u dužem periodu od navedenog.

Približno 30-40 % infekcija su subkliničke, što znači bez potpuno razvijene kliničke slike. Mogu se javiti povišena temperatura, bol u mišićima, posebno vratu, glavobolja i malaksalost. Glavna klinička manifestacija , po kojoj je bolest i dobila ime je otok pljuvačnih žlijezda. Najveća pljuvačna žlijezda, parotida nalazi se uglavnom ispred uha. Manje pljuvačne žlijezde su ispod donje čeljusti i ispod jezika. Bolest može početi pojavom bolnog otoka pljuvačne žlijezde ispod uha, preko ruba donje čeljusti i ispred uha na obrazu. Koža i meka tkiva su otečena , topla i bolna. Žvakanje i dodir otečene regije izaziva bol. Otok se razvije tokom 1-3 dana i traje nekoliko dana. Ne moraju istovremeno biti zahvaćene obje strane, a u četvrtini slučajeva otok je jednostran. Izvodni kanal parotidne žlijezde koji se nalazi sa unutrašnje strane obraza uz gornje kutnjake je otečen i crven. Dijagnoza se obično postavlja na osnovu kliničke slike ,ali postoje i serološke pretrage za potvrdu dijagnoze. Laboratorijski nalaz povišene amilaze, te smanjenje ukupnog broja leukocita uz relativni porast limfocita govori u prilog virusnog parotitisa. Upala parotidne žlijezde može biti izazvana i nekim drugim virusima i bakterijama, najčešće stafilokokom. Terapija epidemijskog parotitisa je mirovanje, lokalno hladni oblozi na otečeno mjesto, antipiretici kod povišene temperature.

Osim upale pljuvačnih žlijezda virus izaziva i meningoencefalitis , te je zbog toga vrlo bitno mirovanje pacijenta. Kod adolescenata i odraslih muškaraca ciljni organ virusa je često testis. Upala nerijetko završava smanjenom fertilnošću. Često je upalom pogođen i pankreas ( gušterača), te se zbog toga također preporučuje mirovanje i lagana dijeta. Zahvaćenost drugih organa kao što su štitna žlijezda, jajnici, suzne žlijezde, srce i zglobovi se javljaju rjeđe. Prognoza bolesti kod djece je odlična. Infekcija obično ostavlja trajni imunitet, mada su zabilježeni i slučajevi ponovnog oboljevanja.

Prevencija: Vakcina protiv zaušnjaka je u redovnom programu vakcinacije , u sklopu MRP vakcine (Morbili-krzamak, Rubeola, Parotitis-zaušnjaci) . Vakcinacija se provodi sa 12 mjeseci starosti, a revakcinacija u 6. godini. Nakon primovakcinacije efikasnost vakcine je oko 96 %. U različitim zemljama šema vakcinacije se razlikuje ,ali se insistira na revakcinaciji. Zbog procesa proizvodnje vakcine alergija na jaje i piletinu je jedna od kontraindikacija za vakcinaciju. Kod djece je alergija na jaje obično prolaznog karaktera, te se nakon nekoliko godina, po alergotestiranju i praktičnom dokazu prestanka alergije ipak većina djece može vakcinisati. U slučaju oboljevanja člana porodice trudnice u prvom trimestru i muškarci koji nemaju imunitet ne bi trebali njegovati bolesnika.